سالدانه که اصطلاح طبی ان لشمانیازیس (leishmaniasis ) میباشد یک مرض مزمن، التهابی و گرانولوماتوز جلد میباشد که توسط پرازیت leishmania بوجود مییاید این مرض بیشتر در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر در آسیا، امرایکای جنوبی و افریقا شیوع دارد و کشورهای چون افغانستان، ایران، هندوستان، پاکستان برازیل و اتوپیا نواحی اند که مرض در آنجاها بیشتر شیوع دارد. تعدادافراد آلوده در دنیا 12 میلیون نفر تخمین زده می شود. و ۳۵۰ میلیون نفر در مناطقی زندگی می کنند که احتمال ابتلاء به مرض وجود دارد. ۳ میلیون نفر از اشکال مختلف بیماری رنج می برند.
مرض سالدانه میتواند دارای اشکال کلینیکی مختلف باشد امکان دارد بصورت یک دانه جلدی بدون درد سوزش و خارش بوحود آمده که حتی بدون تداوی باگذشت زمان به اهستگی شفایاب گردد و یا هم در واقعات نادر مرض سیستم های داخلی را مصاب ساخته و حتی منجر به مرگ گردد خوشبختانه این شکل سالدانه در افغانستان بسیار نادر بوده وصرف واقعات انگشت شمار بیماری نزد عساکر امریکایی که در آفغانستان خدمت میکنند گذارش شده است.
عامل مرض یک پرازیت واحد الحجروی بنام leishmania بوده دارای 20 spieces بوده که این پرازیت در انسانها سبب بیماری لشمانیا گردیده و اشکال tropic و minor آن سبب لشمانیای جلدی گردیده در حالیکه اشکال infantum و donovani آن سبب امراض حشوی ( ماووفیت اعضإ داخلی) میگردد. این پرازیت دارای دو نوع میزبان میباشد
• میزبان فقاریه( انسان، حیوانات جونده یا rodent مانند موش صحرایی، سگ و غیره) که در وجود اینها بشکل بدون فلاجیل میباشد.
• میزبان پشه خاکی بنام phlebotomus که در وجود این میزبان دارای فلاجیل بوده و متحرک میباشد
ناقل مرض پشه خاکی مونث sandfly بود که این پشه در غارهای تاریک دیوارها و جاهای تاریک ومرطوب زندگی میکنند و شب ها انسانها و سایر حیوانات را گزیده و خون آنها را میمکند در صورتیکه این پشه خون شخص مصاب را مکیده باشد پرازیت لشمانیا با خون مکیده شده داخل معده پشه راه یافته و سیکل حیات پشه در داخل بدن پشه شروع گردیده و در عقدات لعابیه پشه جاگزین میگردد. در این حال اگر پشه خاکی ملوث شخص سالم را بگزد سبب انتقال مرض به او میگردد. اکثرآ در نواحی برهنه قرار دارد هر قدر پشه بیشتر گرسنه باشد بیشتر شخص و یا حیوان را گزیده و سبب میشود تا تعداد دانه های سالدانه بیشتر باشد همچنان ممکن اشخاص مختلف را در عین اطاق گزدیده و سالدانه نزد چند شخص که در یک اطاق مي خوابند بوجود آید. همچنان انتقال مرض از طریق تماس جنسی و انتقال خون ملوث و سوزنهای ملوث نیز راپور داده شده است.
لیشمانیا ی جلدی به دو گونه است . نوع شهری یا خشک (Anthroponotic) در این نوع مخزن بیماری انسان بوده ولی سگ هم بطور اتفاقی به بیماری مبتلا می گردد.
در لیشمانیای جلدی نوع روستایی یا مرطوب (Zoonotic) مخزن بیماری عمدتاً جوندگان اند.
بطور کلی سالدانه بوسیله انواع پشه های خاکی آلوده به سه طریق زیر بوجود می آید:
۱- انسان به انسان
۲- حیوان به حیوان
۳- حیوان به انسان و یا برعکس آن
لوحه کلینیکی سالدانه
سالدانه اشکال کلینیکی ذیل تظاهر میبنماید
سالدانه موضعی جلدی (cutaneous leishmaniasis )
سالدانه منتشر ( disseminated leishmaniasis) که شامل اشکال ذیل میباشد
سالدانه منتشر جلدی
سالدانه حلدی مخاطی
شکل کالازار یا سیستمیک مرض
سالدانه جلدی عمومآ به دوگونه میباشد
• سالدانه جلدی دنیای قدیم یا old world leishmaniasis
• سالدانه جلدی دنیای جدید یا new world leishmaniasis
که دراینحا به تشریح سالدانه جلدی دنیای قدیم میپردازیم
سالدانه موضعی جلد ممکن است به یکی از اشکال زیر دیده شود:
۱) شکل خشک
۲) شکل مرطوب
3) شکل مزمن
۱- شکل خشک
این شکل مرض توسط لشمانیای تروپیکا بوحود مییاید بنام شکل شهری مشهور است و مدت التیام آن بیشتر بوده و یکسال میباشد. اکثرآ اندفاعات آن کمتر میباشد. و موجودیت یک اندفاع در صورت برای این شکل سالدانه وصفی میباشد. این شکل مرض به تداوی به مشکل چاسخ میدهد.
پس از گذشت دوره خفا در محل گزش پشه پاپول سرخ رنگي ظاهر می شود این پاپول نرم و بی درد است و در اثر فشار محو نمی شود. گاه خارش مختصری دارد. پس از گذشت چند هفته یا چند ماه پاپول فعال شده ، ضایعه بزرگتر شده و اطراف آن را هاله سرخرنگ فرا میگیرد. و کم کم بر اثر تجمع حجرات در ناحیه دانه بزرگتر و سخت می شود. در این هنگام گاه در روی آن فرورفتگی به عمق یک میلیمتر که ته آن پوسته پوسته است دیده می شود. به تدریج سطح این دانه نرم می شود و مایع سروزي ترشح می کند و بالاخره بصورت زخمی باز در می آید . زخم حدودی مشخص و حاشیه ای نامنظم و برجسته دارد که روی آن را ارچق کثیف و قهوه ای رنگ پوشانده است.
اگر ارچق کنده شود کف زخم فرو رفته است اطراف زخم دارای هاله ای احمراری كه در مقایسه با انساج اطراف و زیر آن سخت به نظر می رسد. ضایعه بی درد و گاهی دارای خارش خفیف است. هرچه تعداد ضایعات بیشتر باشد اندازه زخمها کوچکتر و بهبودی آنها سریعتر است . بهبودی زخم بتدریج از مرکز زخم شروع شده و ارچق شروع به خشک شدن می کند . و پس از گذشت ۱۲-۶ ماه و گاه بیشتر اندفاع کاملا بهبود می یابد و جای التیام آن بشکل فرورفته با حدودی کاملا مشخص و حاشیه ای نامنظم باقی می ماند.
۲-شکل مرطوب
این شکل مرض توسط لشمانیای میجور بوحود مییاید دروه خفای این شکل مرض کوتاه بوده عمومآ یک الی سه ماه دوام میارد تعداد اندفاعات متعدد میباشد و کورس مرض خفیف بوده به تداوی بهتر حواب میدهد امکان دارد در ابتدا پشه گزیدگی در حدود 100 عدد و یا حتی بیشتر از آن باشد اما چند اندفاع محدود سالدانه بوحود مییاید که بیشتر در نواحی برهنه قرار دارد این دانه ها بدون درد بوده و با گذشت شش ماه با بجا گذاشتن سکار یا داغ شفا یاب میگردد.
هردو شکل مرض میتوانند همزمان نزد یک شخص بوحود آیند شکل انفانتوم پرازیت سبب لشمانیای حشوی گردیده و شکل اتیوپیکا اکثرآ سبب لشمانیای جلدی متشر میگردد
مرض میتواند به اشکال ذیل ممکن دیده شود
"volcanic" noduloulcerative
iceberg nodules
eczematoid
psoriasiform
erysipeloid
zosteriform,
paronychial
chancriform
palmoplamar
annular,
verrucous
علائم بالینی در کالاآزار
این بیماری بیشتر در مناطق حاره و تحت حاره شیوع دارد 90 فیصد مریضان در کشورهای هندوستان, بنگلدیش, نیپال, برازیل و سودان قرار دارند
استقرار بیماری معمولا مخفیانه و بدون علائم مشخصی صورت می گیرد و به کندی پیشرفت می کند . تظاهرات آن با تب نامنظم و مواج تا ۴۰ درجه سانتیگراد با نارامی ، درد ناحیه طحال ، سرفه و کم شدن وزن بدن، بزرگی طحال و کبد و در نتیجه بزرگ شدن شکم بیمار ، کم خونی و کاهش حجرات خون (کریوات سرخ و سفید ، و صفیحات دمویه ) تورم صورت و دستها و پاها دیده می شود.
در مواردی رنگ پوست بیمار تیره می شود که برخی دلیل نامگذاری بیماری را به مرض سیاه (کالاآزار) بهمین دلیل می دانند و برخی نیز به دلیل مرگ و میر زیاد بر اثر این بیماری نام بیماری سیاه به آن داده اند.
تشخیص لیشمانیوز جلدی
- تشخیص احتمالی (Suspected) :
وجود پاپول یا زخم پوستی بیشتر در نقاط باز بدن در منطقه آندمیک که بیش از دوهفته طول کشیده باشدو بدون درد بوده اما شاید گاهگاهددارای خارش خفیف باشد.
- تشخیص قطعی (Definite):
دیدن پرازیت در نمونه تهیه شده از ضایعه پوستی (سمیر یا کشت).
وقایه:
جهت جلوگیری از نفوذ پشه خاکی به داخل اتاقها گرفتن جالی روی کلکین های منازل استعمال پشه خانه های آگنده به دواهای حشره کش مانند پرمترین و استعمال کریمهای ضد حشرات یا insect repllent بالای جلد که ازگزیدن پشه جلوگیری میکند مفید میباشد
تلقیح پرازیت زنده در جلد نواحی بدن که پوشیده میباشد جهت جلوگیری از بوجود آمدن سالدانه در صورت و داغ ها یا اسکار های بد شکل آن قبلآاستفاده میشد اما امروز نسبت زیاد بودن عوارض آن متروک است تطبیق واکسین ( پرازیت مرده با یا بدون واکسین توبرکلوزیا bacille Calmette-Guerin) میتواند در نواحی که مرض شیوع دارد موثر باشد همچنان تداوی به موقع مریضان که سبب از بین رفتن منبع انتان میگردد میتواند در وقایه از مصابیت اشخاص سالم کمک کننده باشد
تداوی:
تداوی به اساس تعداد دانه های لشمانیا, موقعا دانه های, مدت زمانی که دانه ها بوحود آمده اند, تداوی های قبلی و وضعیت عمومی مریض و بیماری های همراه انتخاب میگردد
بصورت عموم در تدوای لشمانیا از زرق دوا بصورت موضعی و یا سیستمیک استفاده بعمل مییاید که بیشتر از مشتقات انتیمونی مانند گلوکانتیم و پنتوستم استفاده به عمل مییاید
زرقیات موضعی و یا تزریق انتیمونی در اندفاع سالدانه در صورتی که تعداد دانه ها کمتر بوده و در نواحی حساس مانند نزدیک چشم و گوش نباشد مفید بوده اما بسیار دردناک میباشد
زرقیات عضلی در صورتی که تعداد دانه ها زیاد بوده, نزدیک اعضای حیاتی باشند, لشمانی حشوی باشد, لشمانیای مزمن و عدم جواب به تداوی های موضعی صورت میگیرد.
سایر ادویه غیر انتیمونی که در تداوی لشمانیا مورد استعمال دارند قرار ذیل میباشند:
• Amphotericin and its lipid formulation
• Paromomycin1
• Azoles
• Terbinafine
• Metronidazole
• Dapsone
• Interferon
• Pentamidine and/or allopurino
• Trimethoprim-sulfamethoxazole
• Rifampin
• Nifurtimox
• Quinolones
• Pyrimethamine
• Oral zinc sulfate
